Προίκα - σύμβολο της πατριαρχίας ή το τοτέμ της γυναικείας δημιουργικότητας;

Προίκα είναι η καταβολή χρημάτων ή περιουσιακών στοιχείων από την οικογένεια της νύφης στην οικογένεια του γαμπρού κατά τη στιγμή του γάμου. Η καταβολή προίκας είναι ένα αρχαίο έθιμο που εξακολουθεί να εφαρμόζεται σε πολλές χώρες και από πολλές κοινότητες ανά τον κόσμο.

Αρχικά, η προίκα δινόταν στη νύφη ή στην οικογένειά της, όχι το αντίστροφο!

Ο αρχικός σκοπός μιας προίκας ήταν να αποζημιώσει την οικογένεια της νύφης για την απώλεια της εργασίας της και για τη δυνατότητα αναπαραγωγής. Κάπου πριν από την έναρξη της Αρχαίας Ρωμαϊκής περιόδου, το έθιμο αντιστράφηκε, κατά τρόπο που η οικογένεια της νύφης έπρεπε να δώσει προίκα στους συγγενείς του συζύγου.

Ποιο είδος χειροτεχνίας και ποια ρούχα αποτελούσαν μέρος της προίκας;

Η προίκα της νύφης αποτελούνταν από πολλά ρούχα, πολύ συχνά κατασκευασμένα από την ίδια τη νύφη ή από την οικογένειά της.

Κάθε κουμπί, κάθε φούντα, κάθε ζώνη και ποδιά μαρτυρούσαν την ικανότητα της νύφης στην τέχνη του ραψίματος, της ύφανσης, του κεντήματος κ.λπ. Τα ρούχα, τα κλινοσκεπάσματα, τα χαλιά και τα διακοσμητικά τοίχων ήταν επίσης σημαντικά αντικείμενα για να επιπλώσει ένα νεόνυμφο ζευγάρι το σπίτι του.

Το έθιμο της χειροτεχνίας και της χορήγησης προίκας έχει διατηρηθεί καθ' όλη τη διάρκεια των αιώνων. Η δημιουργία μιας προίκας ήταν συχνά δραστηριότητα στην οποία συμμετείχαν όλες οι γυναίκες μιας οικογένειας, ξεκινώντας από τη στιγμή που γεννιόταν ένα κορίτσι, περιμένοντας τον γάμο της.

Τα κορίτσια μάθαιναν να υφαίνουν σε νεαρή ηλικία, καθώς και να ράβουν και να κεντούν, μπορώντας έτσι να αρχίσουν να εργάζονται για την προίκα τους στην εφηβεία τους. Οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν τα χειροποίητα αντικείμενα της προίκας τους ως καμβάδες για να υφαίνουν τις φιλοδοξίες, τις επιθυμίες και τα προσωπικά τους γούστα στα υφάσματα που θα εξόπλιζαν το μελλοντικό σπιτικό τους.

Αυτή η σχεδόν υπερβατική εξάσκηση ήταν σαν «άγγιγμα-μαγεία», αποτυπώνοντας την ψυχή του δημιουργού στην προίκα τους, με τα επιλεγμένα υλικά, τις απεικονίσεις και τα μοτίβα τους να αντικατοπτρίζουν την προσωπικότητά τους και να ενσταλάζουν μια εμβληματική σημασία σε αυτά τα αντικείμενα.

Εκτός από τις πνευματικές πτυχές της ύφανσης, η δημιουργική τους παραγωγή ήταν πλούσια με πληροφορίες – χρώματα, σύμβολα, μοτίβα και διακοσμήσεις που υποδήλωναν την κοινωνική θέση και το καθεστώς, ακόμη και την καταγεγραμμένη τοπική ιστορία και τους λαϊκούς θρύλους, λειτουργώντας ταυτόχρονα ως ένα είδος προστατευτικού φυλαχτού.

Στον παραδοσιακό ελληνικό πολιτισμό, οι ποδιές, ειδικότερα, έφεραν συμβολισμούς σε μεγάλο βαθμό. Το χρώμα και τα μοτίβα σε μια ποδιά διαδραμάτιζαν βασικό ρόλο ως μέσο ανταλλαγής μηνυμάτων, ίσως παρόμοιο με τον ρόλο που διαδραματίζουν σήμερα οι ενημερώσεις κατάστασης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για εμάς.

Υπήρχαν ειδικές ποδιές που υποδήλωναν ότι η κοπέλα που τις φορούσε δεν ήταν παντρεμένη. Άλλες τις φορούσαν μόνο νιόπαντρες και ορισμένες μόνο όταν προσπαθούσαν να συλλάβουν ή όταν μια γυναίκα ήταν χήρα ή γεροντοκόρη. Για κάθε ηλικία ή κατάσταση, υπήρχαν αντίστοιχα σύμβολα που προωθούσαν την υγεία, την ευημερία και την ασφάλεια και έκαναν γνωστές στην υπόλοιπη κοινότητα λεπτομέρειες σχετικά με τα στάδια ζωής και τα επιτεύγματα της γυναίκας.

Η προίκα στον 20ό αιώνα

Η βιομηχανική επανάσταση άλλαξε τα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης σε μαζική κλίμακα τον 20ό αιώνα. Όλο και περισσότερα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα παράγονταν μαζικά και αγοράζονταν από καταστήματα, μειώνοντας την ανάγκη για χειροποίητα ρούχα και έπιπλα. Η θέση της γυναίκας ως νοικοκυράς περιορίστηκε και η παράδοση της μετάδοσης δεξιοτήτων δημιουργίας προίκας από γενιά σε γενιά σιγά-σιγά εξαλείφθηκε.

Εν μέρει τροφοδοτούμενη από τη φεμινιστική ρητορική της εποχής, εν μέρει επηρεασμένη από την ανδροκρατούμενη μοντερνιστική αισθητική και τη βαριά αστικοποίηση, η χειροποίητη ποιότητα των ενδυμάτων προίκας και τα στυλ της υπαίθρου δεν είναι πλέον ελκυστική. Καθώς οι γυναίκες άρχισαν να παλεύουν με τους δημόσιους ρόλους και τις καριέρες στα σύγχρονα σπίτια, τα κληροδοτούμενα υφάσματα από τη μεριά της μητέρας τους παρέμεναν τυλιγμένα σε μια ντουλάπα, ανέγγιχτα και αχρησιμοποίητα.

Πώς αντιμετωπίζεται η προίκα από τον φεμινισμό;

Μόνο στις αρχές του 21ου αιώνα άρχισε να επανεξετάζεται η έννοια της προίκας ως μαρτυρία της γυναικείας δημιουργικότητας και της καλλιτεχνικής κληρονομιάς.

Ενώ η πρώιμη φεμινιστική ρητορική απέρριπτε την προίκα ως αναχρονιστική και μισογυνιστική, ο μεταφεμινιστικός λόγος επανερμηνεύει την κληρονομιά της ως γυναικεία δημιουργικότητα. Εκτός από την αναγνώριση ότι οι γυναίκες αντλούσαν μια μεγάλη αίσθηση ολοκλήρωσης, υπερηφάνειας και ικανοποίησης από αυτό το φαινομενικά ταπεινό και επαναλαμβανόμενο έργο, ενισχύοντας παράλληλα τους κοινωνικούς δεσμούς με άλλες γυναίκες, η σύγχρονη φεμινιστική θεωρία διερευνά τον ρόλο της γυναίκας ως δημιουργού.

Η προίκα ως θέμα διερευνάται από πολλές σύγχρονες γυναίκες καλλιτέχνιδες της κλωστοϋφαντουργίας και των μικτών μέσων, οι οποίες διερευνούν επίσης τις κοινωνικές και κοινοτικές ιστορίες, τις πρακτικές και μερικές φορές ακόμη και τη δική τους οικογενειακή ιστορία, καθώς οι κλωστοϋφαντουργικές τέχνες συχνά κληροδοτούνται από τη μητέρα.

Λαμβάνουν χώρα νέες επιστημονικές και καλλιτεχνικές πρακτικές και έρευνες στη φεμινιστική ανθρωπολογία, οι οποίες διερευνούν την κοινωνική ταυτότητα των γυναικών μέσω της δημιουργικότητάς τους, καθώς και τις πολιτικές πτυχές της χειροτεχνίας ως μέσο έκφρασης γυναικείας ενδυνάμωσης και ακτιβισμού, όπως το subversive stitching και το yarn bombing.

Η γυναικεία χειροτεχνία μπορεί επιτέλους να τιμηθεί και τα αντικείμενα προίκας να αγαπηθούν, τόσο ως πολύτιμοι δεσμοί με την κληρονομιά από τη μητέρα μας, όσο και ως μια μοναδική μορφή τέχνης γεμάτη με τοτέμ με νόημα, προστασία, απίστευτες ικανότητες και πάνω απ' όλα ομορφιά.

Αυτό το άρθρο γράφτηκε στο πλαίσιο του έργου Crafted, ενός Generic Service έργου το οποίο στοχεύει στον εμπλουτισμό και την προώθηση των παραδοσιακών και εφαρμοσμένων τεχνών. Διαβάστε περισσότερα στο Europeana Pro και βρείτε όλο το υλικό σχετικά με το Crafted στη σελίδα Making Culture.